پشه خاکی (sandfly)
پشه خاکی (sandfly)
2006 Frank Collins Leishmaniasis is transmitted by the bite of infected female phlebotomine sandflies, injecting the infective stage (i.e., promastigotes) from their proboscis during blood meals. Promastigotes that reach the puncture wound are phagocytized by macrophages ,and other types of mononuclear phagocytic cells, and inside these cells, transform into the tissue stage of the parasite (i.e., amastigotes), which multiply by simple division and proceed to infect other mononuclear phagocytic cells. Parasite, host, and other factors affect whether the infection becomes symptomatic and whether cutaneous or visceral leishmaniasis results. Sandflies become infected by ingesting infected cells during blood meals. In sandflies, amastigotes transform into promastigotes, develop in the gut, (in the hindgut for leishmanial organisms in the Viannia subgenus; in the midgut for organisms in the Leishmania subgenus), and migrate to the proboscis. See PHIL 3400 for a diagram of this cycle.
پشه خاکی ها از رده حشرات ،زیر رده بالداران ،راسته دوبالان می باشند .مهم ترین آن ها عبارتند از: فلبوتوموس پاپاتاسی ، فلبوتوموس آرژنتیپیس، فلبوتوموس سرژانتی
ریخت شناسی
پشه خاکی دو بالانی کوچک و خونخوار هستند به اندازه 5/1 -5/3 میلیمتر به رنگ زرد روشن تا خاکستری با بدنی مو دار و بدن حشره بالغ آن سه بخش دارد:1-سر 2-قفس سینه 3-شکم
سر
آنتن ها در هر دو جنس نر و ماده بلند ،تسبیح مانند و از 16 بند پوشیده از موهای انبوه تشکیل شده است.ضمایم دهانی کوتاه و نامشخص است که در حشره ماده برای خونخواری سازش یافته است و شامل یک لب بالا و یک جفت آرواره بالا می باشد در ضمن پشه خاکی بالغ دارای چشمانی به نسبت بزرگ و سیاه رنگ می باشند.
قفس سینه
قفس سینه پشه خاکی ها دارای یک جفت بال پوشیده از فلس و موهای متراکم و دارای رگ بندی خاصی و سه جفت پای بلند ،لوله ای شکل ،نازک و پوشیده از فلس می باشد.
شکم
شکم پشه خاکی ها متشکل از 10 حلقه است.انتهای شکم در ماده ها گرد و در نر ها به یک جفت چنگگ مشخص منتهی می شود.
زیست شناسی
پشه خاکی ها دگردیسی کامل دارند و دارای چهار مرحله تخم ،لارو،شفیره و حشره بالغ می باشد.تخم های کوچک این حشرات کم و بیش بیضی شکل و بطور معمول به رنگ قهوه ای و یا سیاه رنگ هستند.
پشه های بالغ در هر تخمگذاری 15 الی 100 تخم به صورت تک تک رها می کند ،ماده ها تخم خود را در نقاط مرطوب مانند :شکاف سنگ فرشها ،شکاف ها و سوراخ های سطح زمین ،ریشه خارجی درختان،شکافهای موجود در کف طویله و مرغداری ها ،میان شاخ و برگ های ریخته شده قرار می دهند.هر چند تخم ها در آب قرار داده نمی شوند ولی به محیطی با رطوبت زیاد نیاز دارند در شرایط تخم ها ظرف 6 الی 17 روز تفریخ می شوند.
لاروهای پشه خاکی از مواد آلی در حال پوسیدن تغذیه می کنند.این مواد شامل قارچ ها ،برگ های جنگلی ،سبزی مدفوع حیوانات و بدن در حال فساد بند پایان است.
لاروها بطور کامل رشد یافته به طول 4 الی 6 میلیمتر بوده و بدن بند بند به رنگ خاکستری و یا زرد است. چرخه زندگی پشه خاکی ها 30 تا 100 روز است و بستگی کامل به شرایط محیطی دارد .پشه خاکی های نر و ماده از شیره گیاهی تغذیه می کنند ولی ماده ها برای تخمگذاری و رسیدن تخم ها بایستی خونخواری کنند.پشه خاکی های ماده به علت دارا بودن ضمایم دهانی بسیار کوتاه قادر به گزش از روی لباس نبوده و نقاط کم مو و باز بدن را مورد گزش قرار می دهند.میزبان این حشرات حیوانات اهلی ،سگ ها ،جوندگان اهلی و وحشی ،مار،مارمولک و گاهی پرندگان می باشند.
خونخواری معمول محدود به شب و یا هنگام طلوع و غروب آفتاب می باشد .
خونخواری اکثر گونه های پشه خاکی بطور معمول در خارج از اماکن صورت می پذیرد .پشه های بالغ پرواز ضعیفی دارند و بطور معمول از چند صد متری اطراف محل زندگی خود دورتر نمی روند و پرواز جهشی و منقطع دارند.حداکثر ارتفاع پرواز پشه خاکی ها در کشور ما در شرایط آب و هوایی مناسب حدود 20 متر می باشد.
باد از فعالیت پرواز و خونخواری این حشرات جلوگیری بعمل می آورد و فقط در مواقع آرام بودن هوا از پناهگاه های خودشان خارج می شوند.
پشه خاکی های بالغ در طول روز بر روی سطوح و در محیط های محفوظ ،تاریک و مرطوب استراحت می کنند .این محل ها شامل لا به لای شاخه و برگ گیاهان در سطح زمین ،لانه حیوانات،پرندگان ،شکاغ ها و سوراخ های درختان،شکاف و زیر تخته سنگ ها،داخل غارها،اماکن انسانی شامل زیر تخت ها،پشت کمدها،شکاف دیوارها،زیرزمین و سایر قسمت های سایه دار اماکن حیوانی شامل طویله ها و اصطبل ها می باشد.
تعداد گزش در محل های رشد و نمو پشه خاکی ها زیاد است0پشه خاکی در هر نوبت نیم میلی گرم خون می خورند.
چرخه زندگی انگل در بدن ناقل و میزبان مهره دار
زندگی انگل حداقل دارای دو مرحله اصلی است.یک مرحله لیشمانیایی و دیگری مرحله لپتومونایی،در مرحله لیشمانیایی که به آن آماستیگوت می گویند انگل به صورت ارگانیسم فاقد تاژک آزاد با بدن گرد یا بیضوی و گاهی دوکی شکل است که در داخل سلول بیگانه خوار پستانداران وجود دارد و اجسام لیشمن نامیده می شود.
مرحله لپتومونایی که به آن پروماستیگوت نیز می گویند از تغییر شکل حالت لیشمانیایی بوجود می آید.در این شکل انگل تاژکی در در قسمت قدامی خود دارد که این شکل انگل در دستگاه گوارش پشه خاکی و همچنین در داخل محیط کشت دیده می شود.آماستیگوت در دستگاه گوارش پشه به مرحله پروستیگوت تبدیل می شود.پروستیگوت با تقسیم بندی غیر جنسی دوتایی زیاد می شود و بعد از گذشتن 4 الی 18 روز تعداد آنها زیاد شده بطوریکه یا گزش پشه خاکی ماده آلوده این انگل به انسان سالم منتقل شده و باعث بروز زخم سالک می گردد.
بطور کلی سالک به وسیله انواع پشه خاکی های آلوده به سه طریق زیر منتقل می شود:
1-انسان،پشه خاکی و انسان
2-حیوان،پشه خاکی و حیوان
3- حیوان،پشه خاکی ،انسان و بالعکس
اهمیت پزشکی
جدا از اهمیت پشه خاکی ها به عنوان ناقلین بیماری ،این حشرات ممکن است مشکلاتی جدی ولی محدود به نقاطی خاص در رابطه با فعالیت خونخواری خود ایجاد نمایند.نیش حشرات ممکن است در بعضی از افراد حساس باعث تحریکات شدید و بطور تقریبی غیر قابل تحمل گردد.
بیماری های منتقل شونده توسط پشه خاکی ها عبارتند از :
1-لیشمانیوز
2-بارتونلوسیس
3-تب پاپاتاسی یا تب پشه خاکی یا تب سه روزه
لیشمانیوز
این بیماری از بیماری های مشترک بین انسان و حیوان بشمار می آیند و به طور انحصاری توسط پشه خاکی ها انتقال می یابند.
این بیماری در انسان به چهار فرم:جلدی،مخاطی جلدی ،جلدی منتظره و احشایی بروز داشته و در ایران به صورت زیر گزارش شده است :
1-ضایعات پوستی (سالک)
2-ضایعات احشایی(کالاآزار)
3-جلدی مخاطی
لیشمانیوز جلدی(سالک)
سالک در فارسی به معنای بیماری سال است ،یعنی این بیماری در طی کمتر از یک سال خوب می شود.
روش های انتقال لیشمانیوز جلدی (سالک)
عمده ترین روش انتقال سالک گزش پشه خاکی است ولی راه های فرعی دیگری شامل خاراندن زخم و انتقال مکانیکی توسط سایر بندپایان گزارش شده است.
اهمیت مراقبت در بیماری سالک:
مراقبت این بیماری با توجه به پیچیدگی اپیدمیولوژیک در چرخه انتقال این بیماری از اهمیت بسیار زیادی برخوردار می باشد که با تجهیز شبکه مراقبتی کارآمد و آگاهی سریع از وقوع موارد،به خصوص در نقاط عاری از بیماری می توتن فرصت کافی برای آگاهی از وضعیت ناقلین،مخازن،طبقه بندی نوع بیماری که از نیازمندی های پایه تعیین راه صحیح مبارزه با بیماری است و همچنین در مورد نوع احشایی درمان به موقع و پیشگیری از مرگ و میر فراوان بیماری نقش موثری در مهار بیماری ایفا نمود.
روش های پیشگیری و مبارزه با بیماری سالک:
1-حذف عوامل مساعد کننده:
- بهسازی و ترمیم شکاف دیوارها در مناطق مسکونی و نگهداری دام و طیور
- بهسازی کانال های روباز،دفع صحیح فاضلاب و نخاله های ساختمانی
- جمع آوری و دفع صحیح و به موقع زباله های خانگی (استفاده از سطل زباله درب دار)
- مبارزه با جوندگان و سگ های ولگرد
- تخریب و تسطیح اماکن مخروبه و متروکه
2-محافظت در برابر گزش پشه خاکی:
- نصب توری ریز بر روی پنجره ها و درب های ورودی
- استفاده از پشه بند معمولی و به طور ترجیحی آغشته به حشره کش که برای مدت طولانی اثر آن باقی می ماند.
- استفاده از پمادها و مواد دور کننده حشرات هنگام استراحت و خواب در مناطق آلوده
- پوشاندن زخم های سالک به منظور جلوگیری از آلوده شدن پشه خاکی های جدید و انتشار ییماری به دیگران
3-سمپاشی:
بهترین راه برای از بین بردن رشد و تکثیر پشه خاکی بهسازی محیط است اما در نوع شهری می توان از سمپاشی برای اثر بخشی بیشتر استفاده کرد
دو نوع سالک وجود دارد:نوع شهری و نوع روستایی که از نظر ناقل و تظاهرات بالینی دارای تفاوتهایی هستند.
سالک نوع شهری ،نوع انسانی ؛نوع خشک
الف:کانون:
قسمت های مختلف شهرها که با گسترش شهر ها و شهر نشینی و از بین رفتن باغ ها از شیوع آن کاسته شده است.
ب-ناقلین:
فلوتوموس سرژانتی که در داخل اماکن به سر می برد این پشه خاکی در مرغداری ها،در لانه مرغ ها به وفور یافت می شود و به خون پرندگان هم علاقه زیادی دارد.
ج-مخزن بیماری :
مخزن اصلی بیماری انسان های مبتلا به سالک می باشند.ولی سگ هم به طور اتفاقی به بیماری مبتلا می گردد.
د-سیر بیماری :
پس از گزش پشه خاکی ماده آلوده و گذشت 2 تا 8 ماه در محل گزش برجستگی به رنگ قرمز ایجاد می شود که کمی خارش دارد ولی فاقد درد می باشد.با گذشت چند هفته این برجستگی سفت می شود و اطراف آن ملتهب و به رنگ قرمز در می آید و بعد از 2 تا 3 ماه در روی برجستگی فرورفتگی به عمق یک میلی متر ایجاد می شود که ترشحات زرد رنگی از آن به خارج تراوش و کم کم به صورت دلمه در می آیند.به تدریج رنگ دلمه قهوه ای شده و سرانجام به صورت زخم سر باز در می آید.این زخم درد ندارد ولی گاهی دارای خارش است.
ه-فصل شیوع بیماری :
بیماری در تمام فصول سال شیوع داشته و تعداد زخم ها بسته به تعداد گزش پشه خاکی اغلب 1 تا 2 زخم و گاهی بیشتر است.
سالک نوع روستایی ،نوع حیوانی ،نوع مرطوب
الف-کانون:
بیماری لیشمانیوز جلدی روستایی یکی از مسایل مهم بهداشتی کشور مان به حساب می آید و در نواحی روستایی برخی استان ها به صورت آندمیک وجود دارد.
ب-ناقل:
فلمبوتوموس پاپاتاسی که به صورت اهلی و به فراوانی یافت می شوند.
ج-مخزن:
مخزن بیماری به طور عمده جوندگان صحرایی لانه عمیق بوده که از گیاهان کویری تغذیه نموده و تا کنون چهارگونه از آن ها به عنوان مخازن اصلی بیماری شناخته شده اند.
جرد بزرگ و جرد هندی :این موش ها به عنوان یکی از مخازن سالک در مناطق روستایی در ایران شناخته شده اند.
د- سیر بیماری:
پس از گزش پشه خاکی ماده آلوده و پس از چند هفته در محل گزش برجستگی جوش مانند :همراه با التهاب ایجاد می شود که پس از گذشت 10-14 روز به صورت زخم در می آید زخم به سرعت بزرگ و اطراف آن ملتهب و قرمز و پر خون می شود و لبه های زخم بر جسته و دارای حاشیه است.این زخم با ترشحات چرکی توام می شود زخم به سرعت بهبود می یابد.(4 تا 6 ماه پس از شروع زخم”)
ه- فصل شیوع:
شروع بیماری از اول تابستان تا اوایل پاییز بوده و تعداد زخم ها بسیار زیاد و گاهی تا 30 عدد می باشد.
لیشمانیوز احشایی(کالاآزار)
این بیماری به صورت تک گیر و پس از گزش پشه خاکی ماده آلوده بروز می کند و در مناطقی به صورت همه گیر مشاهده می شود این بیماری بیشتر در اطفال دیده می شود.
الف-کانون:
این بیماری به صورت تک گیر از همه نقاط کشور گزارش شده است.
ب-ناقلین:
فلمبوتوموس ماژور،فلمبوتوموس ونیونی،فلمبوتوموس پرفیلیوی و تعدادی دیگر از فلمبوتوموس ها.
ج-مخازن:
سگ ،شغال و گوشتخواران وحشی
بیماری به صورت حاد در کودکان کمتر ار دو سال و به صورت مزمن در سنین بالاتر مشاهده می شود.در نوع حاد بیماری با تب شدید و ناگهانی ،استفراغ،بزرگی کبد و طحال،خونریزی زیر جلدی ،کم خونی و انعقاد خون در عروق ظاهر می شود.
در نوع مزمن تب به تدریج افزایش می یابد و پس از 2 تا 4 هفته دمای بدن 37 در جه سانتی گراد می شود که به طور مجدد 2 تا 3 هفته بعد عود می کند تب و لرز شدید و 1 روز در میان و تب که به صورت خفیف ادامه می یابد.بزرگ شدن تدریجی شکم ،رنگ پریدگی ،تب شبانه،کم خونی ،بی قراری ،بی اشتهایی ،خونریزی زیر جلدی و خونریزی دستگاه گوارش ،یرقان،خشکی و خیم شدن و تیرگی پوست ريا،نازک و کم پشت شدن موهای سر،تورم اندام ها ،سو تغذیه تظاهر نماید.
د-عوارض بیماری
خونریزی دستگاه گوارش و ریه ها،انعقاد خون داخل عروق،عفونت های شدید ثانویه
ذ- پراکندگی بیماری:
این بیماری در آمریکای جنوبی مشاهده می شود و بیماری مشترک در انسان و حیوان می باشد.
تب پاپاتاسی یا تب پشه خاکی یا تب سه روزه :
این بیماری از راه تخم انتقال می یابد.تب پشه خاکی یا تب 3 روزه به مدت 2 تا 4 روز و در برخی موارد طولانی تر در بیماران باقی می ماند.
روش های مبارزه با پشه خاکی ها
حفاظت فردی:
یکی از ساده ترین و موثرترین روش های کنترل پشه خاکی ها و بیماری های منتقله توسط آن ها ،ایجاد محافظت فردی در برابر گزش پشه خاکی ها است.
این عمل از طریق نصب توری برای در و پنجره ها،هواکش ها و کانال ها،استفاده از پشه بندهایی با سوراخ های ریز در مناطق آلوده ،هنگام خواب در هوای آزاد استفاده از پمادهای دورکننده حاوی ترکیبات دی اتیل تولوآمید یا دی متیل فتالات در قسمت های برهنه بدن به خصوص در زمان هایی که حضور در فضای باز در هنگام غروب یا طول شب اجباری است،انجام می گیرد.محافظت شخصی با دورکننده ها برای چند ساعت موثر خواهد بود.بعلت کوتاه بودن قطعات دهانی پشه خاکی ها پوشیدن لباس های مناسب و پوشیده نیز روش حفاظت مناسبی است.
روش های فیزیکی و مکانیکی یا روش های بهسازی محیط :
روش های فوق در دراز مدت بسیار مفید،با ثبات و دایمی هستند ولی در عین حال روش های پرهزینه ای بوده و انجام آن ها در توان سازمان های دولتی و بودجه های بالاست.
ایجاد تهویه مناسب و برقرار کردن جریان به نسبت تند هوا توسط پنکه در بالای درهای ورودی یا روش دیگر استفاده از حشره کش های الکتریکی تولیدکننده نورماورای بنفش و یا دستگاه های گرانقیمتی است که با ایجاد جریان های الکتریکی با ولتاژ بالا و کشنده برای حشرات آن ها را ار بین می برند.
جمع اوری و دفع بهداشتی زباله،دفع زباله در ظروف بسته و کیسه های پلاستیکی ،جمع آوری و دفع صحیح و بهداشتی فاضلاب انسان و فضولات حیوانات اهلی به خصوص در مناطق روستایی و نگهداری آن ها در گودال ها و حوضچه های سر پوشیده به منظور تخمیر و پوسیدن مدفوع و بازیافت مدفوع بعنوان کود اقدامی بسیار مفید در جهت کاهش جمعیت حشرات به خصوص پشه خاکی ها محسوب می شود.ایجاد سیستم بیو گاز و استخراج گاز منان از تخمیر مدفوع یا پر کردن شکاف کنار پیاده رو ها و خیابان ها و جمع آوری نخاله های ساختمانی روش دیگری برای کنترل پشه خاکی ها می باشد.
مبارزه زیستی:
مفهوم مبارزه زیستی استفاده از عوامل بیماری زا و دشمنان یک موجود به منظور از بین بردن و کنترل آن است.
مبارزه شیمیایی:
بهترین و موثرترین روش کنترل ،سمپاشی های ابقایی است که به دنبال یا همراه آن در بعضی موارد thermal fog و یا ایروسل های سرد و یا سمپاشی هوایی ulv برای مناطق مسکونی نیز انجام میگیرد.
سمپاشی ابقایی اماکن داخلی :
سمپاشی منازل با حشره کش متداول ترین روش برای مبارزه با پشه خاکی های آندوفیل است که داخل خانه ها استراحت میکنند.در مورد لیشمانیوز پوستی شهری در ایران با توجه به اینکه ناقل بیماری اهلی است و اغلب در اماکن داخلی به سر می برد در زمان اپیدمی ها راه معمولی استفاده از حشره کش ابقایی است که به دلیل حساس بودن پشه خاکی ها به طور کامل موثر است.در مورد سمپاشی دیوارها و سقف دارای اهمیت بسزایی می باشد و علاوه بر محل های سکونت داخلی افراد،کلبه ها و کپرهای که اشخاص در فصل کاشت و برداشت استفاده می کنند و همچنین اصطبل ها و محل های نگهداری حیوانات را باید کمی قبل از شروع فعالیت پشه خاکی ها سمپاشی کرد که البته این امر بستگی به عادات ناقلین محل خواهد داشت.
بطور کلی باید تمام دیوارها و سقف ها را در مکان های انسانی زیر پوشش سمپاشی قرار داد مگر اینکه بعلت نوع عادت استراحت حشره ناقل ،فقط سقف ها و قسمت پایین یا بالای دیوارها را سمپاشی نمود.در بعضی موارد قسمت های زیر مبل و کمدها و اثاثیه و پیش آمدگی ها یا هزاره ها و داخل دالان ها و هشتی ها نیز سمپاشی می گردد.پناهگاه های نزدیک حیوانات و نیز دیواره های سنگی و سایر محلات استراحت حشره در اطراف خانه ها نیز باید سمپاشی شوند.
در شهر های بزرگ حاشیه شهرها را سمپاشی می کنند .
سمپاشی های فضایی:
در مناطق تجمع مردم مانند بازارهای سرباز و مناطقی که پشه خاکی شایع و فراوان است.کاربرد به صورت سمپاشی زمینی توصیه می شود ولی در موارد مورد نیاز و با هماهنگی های لازم و اخذ مجوز از مراجع ذیصلاح می توان کلیه شهر را زیر سمپاشی هوایی قرار داد.
سمپاشی مخازن حیوانی :
فروبردن و غوطه ورسازی سگ ها در حشره کش ها میتواند بطور قابل توجهی گزش سگ ها را توسط پشه خاکی ها کاهش دهد و سگ ها را از ابتلا به عفونت حفاظت کند.
روش های کنترل جوندگان:
1-لانه کوبی
2-تسطیح
3-تغییر فلورگیاهی
4-مبارزه شیمیایی (سمپاشی و استفاده از طعمه سمی)
منابع :
کنترل ناقلین بیماری ها و عئامل محیط مرتبط با آنها؛ تهیه و تدوین کمیته کشوری تدوین مجموعه های آموزشی برنامه کنترل ناقلین مرکز سلامت محیط و کار
