مقدمه:

شاید به جرئت بتوان گفت مگس خانگی یکی از مهمترین حشراتی است که اهلی و به زندگی همراه انسان و در اماکن مورد استفاده او به طور کامل عادت کرده است.

مگس ها از هر ماده غذایی تغذیه کرده و برروی هر ماده ای که بتوانند بعنوان غذا برای ایجاد لارو ها از آن استفاده کنند،تخمگذاری میکنند.

مواد غذایی مانند مواد قندی،شیر،پسمانده غذا ها،مدفوع انسان و یا حیوان،ادرار،خلط و ترشحات چرکی،زباله ها،گیاهان در حال فساد و به طور کلی هر ماده غذایی مایع و یا جامدی که قابل حل در بزاق مگس باشد در رژیم غذایی مگس خانگی قرار دارند.

مگس خانگی انسان را نمیگزد اما به علت انتقال عوامل بیماریزا توسط دست و پا و بدن خود از مدفوع یا حیوانات مرده به مواد غذایی یا اماکن تهیه مواد غذایی از نظر بهداشتی دارای اهمیت زیادی است . مگس خانگی قدرت رشد و تکثیر بسیار سیار بالایی دارد و سیکل تخم تا تخم آن (تخم گذاری تا حشره بالغ تخم گذار )به طور معمول ده روز و در شرایط ایده ال حتی بین پنج تا شش روز می باشد.

بیشترین تهدیدات مگس با توجه به عادات تغذیه ای خاص آن ، تماس ها و رفت و آمد های مکرر بین محل های آلوده ، توالت ها و محل های تجمع و دفع زباله از یک طرف و ظروف و محل های مورد استفاده توسط انسان از طرف دیگر و نیز شرایط فیزیکی بدن مگس که عوامل پاتوژن مختلف را براحتی جذب و حمل می کنند ، مربوط به انتقال مکانیکی عوامل بیماری زای متعدد می باشد.

در این میان انتقال عوامل بیماریزا به دلیل قدرت پرواز به نسبت زیاد مگس، که روزانه 3 تا 4 کیلومتر و گاه تا بیش از 30 کیلومتر ذکر شده است ، به شدت تشدید میگردد.

انتقال عوامل پاتوژن توسط مگس ها به سه طریق صورت می گیرد:

• ضمایم دهانی،پاها و بخصوص موهای واقع در  انتهای پای مگس(به طور کلی قسمت های خارجی بدن)
• مدفوع مگس حامل عوامل پاتوژن بلعیده شده بوسیله مگس است . عمل دفع توسط مگس به کرات و بیشتر در حین تغذیه صورت میگیرد.
• انتقال عوامل بیماریزا از راه مواد استفراغی مگس که این عمل هم به صورت مکرر انجام می شود.

تا کنون بیش از 100 نوع عامل بیماریزا از مگس خانگی جدا شده که به دلیل مکانیکی بودن انتقال و وجود روش های دیگر در انتقال بیماری ها، تعیین سهم در انتقال و گسترش بیماری کاری غیرممکن است ولی نقش مگس در این مورد ، بویژه در مناطق گرمسیری با شرایط بهداشتی نا مناسب و در کشورهای جهان سوم ، بسیار قابل توجه است و کنترل مگس در چنین مناطقی انتقال بیماری های مزبور را تا 90% کاهش می دهد.

با توجه به اهمیت بهداشتی مگس و نیز اهمیت بیماری های منتقله توسط مگس لازم است نسبت به گسترش روش های کنترل مگس توسط متولیان امر از طرق مختلف اقدام گردد.

ریخت شناسی:

مگس خانگی ، حشره ایست پهن و تنومند، دارای سه قسمت :سر،سینه و شکم و همچنین دارای یک جفت بال پهن می باشد.

طول این مدل مگس 6-9 میلی متر بوده و با بالهای باز به 13تا 15 میلیمتر میرسد.

این مگس دارای یک جفت چشم مرکب متشکل از سلول های بینایی بوده که بخش بزرگی از سطح فوقانی سر را در بر میگیرد و در نتیجه دید وسیعی به مگس می دهد.

در بین چشم های مرکب یه جفت شاخک وجود داشته و زیر شاخک ها قطعات دهانی(خرطوم) قرار گرفته استه که به بالشتک اسفنجی ختم می شود. پایه پهن بالشتک از یک سری لوله های ریز پوشیده شده است که به خرطوم میان تهی و سپس دهان و کانال گوارشی مرتبط می باشد.

در این نوع مگس سینه قوی و خاکستری رنگ و دارای چهار نوار طولی پهن تیره رنگ می باشد. هر 6 پا به یک جفت ناخن و یک جفت ناخن و یک جفت بالشتک پوشیده از موهای ریز ختم می شود. بالها به بند میانی سینه سه قسمتی متصل هستند و دارای طرح اختصاصی می باشند که توسط رگبالهای بال ایجاد می شد. رگبالها لوله های توخالی هستنذ که به بال استحکام بخشیده و تا حفره بدن ادامه پیدا می کنند و با مایع بدن پر می شوند.

شکم فاقد هرگونه ضمایمی است و در جنس نر به رنگ خاکستری و سیاه بوده درحالیکه رنگ های زرد و سیاه در شکم جنس ماده بیشتر جلب توجه می کند. همچنین یک بخش تخم ریز تلسکوپ مانند در انتهای جنس ماده وجود دارد که مگس ماده بوسیله ان تخم ریزی میکند.

چرخه زندگی:

در زندگی مگس 4 مرحله مجزا وجود دارد :

تخم،لارو،شفیره، حشره بالغ

طول چرخه زندگی مگس بسته به درجه حرارت از تخم تا بالغ 6 تا 42 روز است.طول زندگی مگس خانگی بطور معمول 2تا3 هفته است. که در شرایط سردتر ممکن است تا 3 ماه هم طول بکشد.

تخم گذاری معمولا روی توده های مواد آلی مانند کود . زباله گذاشته شده و در عرض چند ساعت باز می شوند. لارو های جوان بدرون مواد محل تکثیر نفوذ کرده و از انجاییکه به اکسیژن هوا نیاز دارند در جایی می تواندد زندگی کنند که به هوای تازه ی کافی دسترسی داشته باشند. در محیط های مرطوب ،لارو ها در  سطوح خشک تر زندگی میکنند در حالی که در محیط خشک تر تا چند سانتی متر به داخل نفوذ می کنند.

طول دوره لاروی حداقل سه روز بوده اما بسته به شرایط (درجه حرارت،نوع و مقدار مواد غذایی) ممکن است تا چند هفته طول بکشد. پس از تکمیل مراحل تغذیه ای، لارو سن سوم در خاک نفوذ نموده و به نقاط خشک تر مهاجرت کرده و یا در زیر خاشاک پنهان و تبدیل به شفیره می شود.شفیره جسمی کپسول مانند به نام پوپاریوم  تشکیل داده و در آن به حشره بالغ تبدیل می شود.

دوره شفیرگی بین 2تا10 روز است.

چند روز طول می کشد تا مگس قادر به تولید مثل شود ، مگس ماده در شرایط طبیعی در طول زندگی خود به ندرت بیش از 5 بار تخم گذاری میکند و هر بار بین 120 تا 130 تخم می گذارد.

مگس بالغ بطور معمول در طول روز فعال بوده و شب ها استراحت می کند گرچه تا حدی قادر به سازش با نور مصنوعی هستند.

تغذیه:

مگس از انواع غذای انسان،زباله و مواد دفعی مانند عرق و فضولات حیوانات تغذیه می کنند. بعلت ساختمان خاص قطعات دهانیف غذای مگس یا باید مایع باشد یا به شکلی باشد که با ترشحات غده بزاقی یا چینه دان به آسانی حل شود.

مگس مواد محلول را از طریق ضمایم دهانی میمکد ولی مواد جامد را ابتدا با بزاق خود مرطوب کرده و سپس می مکد.

مگس ها حداقل 2 یا 3 بار در روز نیاز به تغذیه دارند.

آب بخش مهمی از رژیم غذایی مگس می باشد بطوریکه مگس ها بدون آب بطور معمول بیش از 48 ساعت نمی توانند زندگی کنند .

محل های استراحت مگس :

در طول روز وقتی مگس به طور فعال تغذیه نمی کند، ممکن است روز کف زمین،دیوار،سقف و دیگر سطوح داخل محل های مسکونی استراحت کند.

محل های استراحت اغلب نزدیک مکان های مناسب برای تغذیه و تکثیرو پناهگاهی دور از باد بوده و معمولا بالا تر از سطح زمین تا ارتفاع 5 متر می باشد.

مگس ها در حرارت بالاتر از 45 درجه و پایین تر از 10 درجه سانتی گراد دیده نمی شوند. در درجه حرارت های خیلی پایین گونه ها قادرند به شکل غیرفعال در مرحله بلوغ یا شفیرگی زنده بمانند.

بیماری های منتقل شونده توسط مگس ها :

مگس خانگی بعلت تردد بیش از حد بین مکان های آلوده و محیط زندگی انسان، بعنوان ناقل مکانیکی مهم بسیاری از بیماری های شناخته شده است. تا کنون بیش از 100 نوع عامل بیماری زا از مگس خانگی شناسایی شده است.

انتقال عوامل بیماریزا توسط مگس به 4 طریق زیر صورت می گیرد:

1. توسط خرطوم آلوده خود
2. توسط موهای بلند و متعدد و پاهای چسبنده ی خود
3. دفع مکرر مدفوع خود ه در اغلب مواقع حاوی مواد بیماریزا می باشد.
4. استفراغ و برگرداندن بخشی از مواد خورده شده در حین تغذیه که ممکن است آلوده باشند.

این حشرات در انتقال عوامل بیماری هایی مانند فلج اطفال،تراخم،ورم ملتحمه چشم،ویروس کوکساکی،ویروس هپاتیت A، تبQ ، عفونتهای روده ای میکروبی مانند اسهال های ناشی از شیگلا ،وبا،حصبه و شبه حصبه،سالمونلا و … و بیماری های میکروبی دیگر همچون عفونت های پوستی خاص نظیر یاز (yaws) و جذام و دیفتریجلدی ،سل،سیاه زخم و طاعون و بالاخره عفونت های انگلی دستگاه گوارش مثل آمیبیاز ناشی از آنتاموبا هیستولیتیکا،ژیاردیازیس و کرم های انگلی مثل آسکاریس،هیمنولپیس نانا،کرم های قلابدار و … دخالت دارند .

مبارزه و کنترل:

روش های کنترل فیزیکی :

بهسازی و کنترل محیط:

مبارزه با مگس ها بهتر است با رعایت مسایل بهداشتی و بهسازی محیط صورت گیرد. این شیوه ها نتایج طولانی در بر دارد ضمن اینکه مقرون به صرفه تر است .به این منظور می توان:

الف) کاستن یا حذف محل های تخم گذاری مگس ها

ب) حذف منابع جذب کننده مگس ها

ج) جلوگیری از تماس میان مگس ها و عوامل بیماریزا

د) جلوگیری از تماس مگس با مواد غذایی، سرویس های غذاخوری و مردم

مبارزه فیزیکی با مگس خانگی:

الف) نصب توری روی پنجره ها در ها و سوراخ های تهویه

ب)  استفاده از پشه بند روی تختخواب و گهواره ی بچه

ج)بدام انداختن مگس ها توسط کاغذ های چسبنده و نوارهای چسبان

د)دفع بهداشتی لجن و فاضلاب

ه) استفاده از تله های نوری ماوراء بنفش (insert light trap) که به اختصار ILT نامیده میشوند.

این تله ها برای جستجو و کنترل نمودن حشرات پروازی بکار می روند بطوریکه از طریق نور فرابنفش که به اصطلاح به ان black light  گفته میشود باعث جذب مگس ها و شب پره ها شده و بدین واسطه حشره بداخل تله کشیده شده و در اثر تخلیه الکتریکی یا افتادن روی صفحه چسبناک از بین میروند.

خ) استفاده از پرده هوا:

در این روش پرده ای نامرئی از هوای فشرده در بالای درب های ورودی ساختمان تشکیل شده و از ورود حشرات و گرد و غبار ممانعت می گردد.

 ت) دستگاه دفع حشرات (اولتراسونیک) :

این دستگاه با ایجاد فرکانس ماورای صوت که گوش انسان قادر به شنیدن ان نیست با حمله به سیستم عصبی حشرات آنها را از محیط دور کرده و در طولانی مدت محیط را در مقابل نفوذ حشرات ایزوله می کند.

و) درب های دارای چشم الکترونی

س) تله های مگس گیر:

با ایجاد محیطی مطلوب برای تغذیه و تکثیر در ظروف تاریک شده باعث جذب مگس ها شده و زمانی که مگس ها به سمت نور حرکت کنند و تله را ترک نمایند توسط تله ای از جنس پارچه توری گیر میکنند.

2) روش های کنترل شیمیایی :

روش های شیمیایی مختلفی برای مبارزه با مگس ها وجود دارد اما بایستی قبل از انتخاب این موارد شرایطی مانند تولید مثل جمعیت مگس های محلی،عادات استراحت و تغذیه آنها و حشره کش هایی که مگس ها در مقابل انها مقاوم شده اند توسط کارشناسان و صاحبان امر مورد بررسی قرار گیرد.

شرکت سم یاران محیط ایرانیان افتخار دارد که با استفاده از روش های نوین مورد تایید وزارت بهداشت و تحت نظارت کارشناسان بهداشت محیط، در ریشه کنی انواع حشرات پروازی از جمله انواع مگس ها یاری دهنده شما عزیزان باشد.

منابع:کنترل ناقلین بیماری ها و عوامل محیطی مرتبط با آنها تهیه و تدوین کمیته کشوری تدوین مجموعه های آموزشی برنامه کنترل ناقلین مرکز سلامت محیط و کار،حشره شناسی پزشکی تالیف دکتر روح الله دهقانی

مقالات مرتبط:

سمپاشی چیست؟

سوسری ها